अध्याय पंधरावा - पुरुषोत्तमयोग

अथ श्रीमद्भगवद्गीतासु उपनिषत्सु

ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुन संवादे

पुरुषोत्तमयोगो नाम पञ्चदशोऽध्यायः ॥

इथे सुरू होतो श्रीमद्भगवद्गीतेच्या उपनिषदातील

ब्रह्मविद्यायोगशास्त्रामधील कृष्णार्जुनसंवादापैकी

पुरुषोत्तमयोग नावाचा पंधरावा अध्याय

श्रीभगवानुवाच ।

ऊर्ध्वमूलमधःशाखमश्वत्थं प्राहुरव्ययम् ।

छन्दांसि यस्य पर्णानि यस्तं वेद स वेदवित् ॥        १

श्रीभगवान म्हणाले,

वेदवाक्य ही पाने ज्याची‚ मुळे वरी‚ खाली फांद्या

या अविनाशी वृक्षा जे जाणति त्यां वेदज्ञ हि संज्ञा         १

अधश्चोर्ध्वं प्रसृतास्तस्य शाखा

गुणप्रवृद्धा विषयप्रवालाः ।

अधश्च मूलान्यनुसन्ततानि

कर्मानुबन्धीनि मनुष्यलोके ॥                 २

त्रिगुणांच्या पारंब्या फुटती इतस्तताच्या फांद्यांना

येती खाली कर्मबंधनीं जखडायाला मनुजांना                 २

न रूपमस्येह तथोपलभ्यते

नान्तो न चादिर्न च सम्प्रतिष्ठा ।

अश्वत्थमेनं सुविरूढमूलं

असङ्गशस्त्रेण दृढेन छित्त्वा ॥                 ३

अशा स्वरूपी वृक्षाचे प्रत्यक्ष इथे दिसणे न घडे

आरंभ नि अस्तित्व अंतही ना त्याचा दृष्टीस पडे

घट्ट मुळाच्या या वृक्षाची हवी समाप्ती करावया

विरक्ततेच्या तलवारीने मुळासहित त्या छाटुनिया            ३

ततः पदं तत्परिमार्गितव्यं

यस्मिन्गता न निवर्तन्ति भूयः ।

तमेव चाद्यं पुरुषं प्रपद्ये ।

यतः प्रवृत्तिः प्रसृता पुराणी ॥                    ४

अन् त्यानंतर ध्यास धरावा ब्रह्म-सनातन तत्वाचा

ज्याच्या पासुन उपजे प्रवृत्ती त्या आदीपुरूषाचा

या करण्याने होर्इल प्राप्ति परम अशा त्या मोक्षाची

जेथुन घ्यावी ना लागे फेरी फिरफिरुनी जन्माची             ४

निर्मानमोहा जितसङ्गदोषा

अध्यात्मनित्या विनिवृत्तकामाः ।

द्वन्द्वैर्विमुक्ताः सुखदुःखसंज्ञैर्-

गच्छन्त्यमूढाः पदमव्ययं तत् ॥               ५

मान‚ मोह‚ आसक्तीपासून खरोखरीने जे  मुक्त

अध्यात्माचे ज्ञाते आणिक निरिच्छ बुध्दीने युक्त

सुखदु:खाच्या कल्पनांमधी सदैव राखिति स्थिरमती

असे ज्ञानिजन‚ धनंजया‚ अव्ययस्थानाजवळी जाती        ५

न तद्भासयते सूर्यो न शशाङ्को न पावकः ।

यद्गत्वा न निवर्तन्ते तद्धाम परमं मम ॥                ६

जिथुन परतुनि यावे नलगे जन्माला‚ ऐसे स्थान

अग्नि‚ चंद्र वा सूर्य न लागे उजळाया ते मम सदन           ६

ममैवांशो जीवलोके जीवभूतः सनातनः ।

मनःषष्ठानीन्द्रियाणि प्रकृतिस्थानि कर्षति ॥                    ७

पार्था माझा अंश राहतो व्यापुनि या इहलोकात

शरिरांमध्ये जीवरूपाने मनाइंद्रियांसमवेत                       ७

शरीरं यदवाप्नोति यच्चाप्युत्क्रामतीश्वरः ।

गृहीत्वैतानि संयाति वायुर्गन्धानिवाशयात् ॥                    ८

जिवा लाभता शरीर, होतो षडेंद्रियांमधि रममाण

शरीर सुटता त्यांना संगे घेउन करितो निर्गमन  

जैसा वारा पुष्पांपासुन गंधाला वाहुन नेतो

तसा जिवात्मा पाच इंद्रियांसवे मना घेउन जातो              ८

श्रोत्रं चक्षुः स्पर्शनं च रसनं घ्राणमेव च ।

अधिष्ठाय मनश्चायं विषयानुपसेवते ॥                   ९

कान‚ नेत्र‚ कातडी‚ जिव्हा‚ अन्  नाक‚ तसे मन मनुजाचे

यांच्या योगे भोग घेर्इ जिव शरीरामधुनी विषयांचे             ९

उत्क्रामन्तं स्थितं वापि भुञ्जानं वा गुणान्वितम् ।

विमूढा नानुपश्यन्ति पश्यन्ति ज्ञानचक्षुषः ॥                     १०

हा शरिरामधि राहणारा अन निघून जाणारा जीव

विषयभोग घेर्इ होता मनि त्रिगुणांचा प्रादुर्भाव

अशा जिवाला अज्ञानी जन कदापिही जाणु न शकती

ज्ञानचक्षुनी पाहू बघती तेच तयाला  ओळखती                १०

यतन्तो योगिनश्चैनं पश्यन्त्यात्मन्यवस्थितम् ।

यतन्तोऽप्यकृतात्मानो नैनं पश्यन्त्यचेतसः ॥      ११

प्रयत्न करता योगी या जीवात्म्याला ओळखतात

लाख प्रयत्नांनंतरही ना जाणति जे ते असंस्कृत             ११

यदादित्यगतं तेजो जगद्भासयतेऽखिलम् ।

यच्चन्द्रमसि यच्चाग्नौ तत्तेजो विद्धि मामकम् ॥    १२

सूर्य‚ चंद्र‚ अग्निचे तेज जे समस्त जगता उजळितसे

धनंजया‚ ध्यानि घे‚ तेज ते माझ्यामधुनिच उपजतसे        १२

गामाविश्य च भूतानि धारयाम्यहमोजसा ।

पुष्णामि चौषधीः सर्वाः सोमो भूत्वा रसात्मकः ॥    १३

त्या तेजायोगे भूमीमधि प्रवेश मी करितो पार्थ

चंद्ररसाच्या रूपाने, रे, वनौषधींच्या पुष्टयर्थ                    १३

अहं वैश्वानरो भूत्वा प्राणिनां देहमाश्रितः ।

प्राणापानसमायुक्तः पचाम्यन्नं चतुर्विधम् ॥                       १४

जठराग्नीच्या रूपाने मी प्राण्यांच्या देहात वसे

प्राण‚ अपान ऐशा वायूंने अन्न चतुर्विध पचवितसे            १४

सर्वस्य चाहं हृदि सन्निविष्टो

मत्तः स्मृतिर्ज्ञानमपोहनञ्च ।

वेदैश्च सर्वैरहमेव वेद्यो

वेदान्तकृद्वेदविदेव चाहम् ॥                    १५

सर्वांच्या हृदि मी‚ मजपासुन मति‚स्मृती‚ अन् विस्मृतिही

वेदांमधले ज्ञान मीच‚ अन् मी वेदांचा कर्ताहि                   १५

द्वाविमौ पुरुषौ लोके क्षरश्चाक्षर एव च ।

क्षरः सर्वाणि भूतानि कूटस्थोऽक्षर उच्यते ॥                      १६

क्षर अन् अक्षर दो प्रकारचे पुरूष इथे इहलोकात

जीव ‘क्षर’‚ अन मूलतत्व जे  ‘अक्षर’ या नावे ख्यात       १६

उत्तमः पुरुषस्त्वन्यः परमात्मेत्युदाहृतः ।

यो लोकत्रयमाविश्य बिभर्त्यव्यय ईश्वरः ॥                        १७

पुरुषोत्तम वेगळा दोन्हिहुन‚ त्याला म्हणती परमात्मा

त्रिलोक व्यापुन राहे आणि पोषि तयांसी तो आत्मा           १७

यस्मात्क्षरमतीतोऽहमक्षरादपि चोत्तमः ।

अतोऽस्मि लोके वेदे च प्रथितः पुरुषोत्तमः ॥                      १८

क्षरापलिकडे आहे मी‚ अन् अक्षराहुनिही श्रेष्ठ

तरीच पुरूषोत्तम मज म्हणती त्रिलोकात अन् वेदात         १८

यो मामेवमसम्मूढो जानाति पुरुषोत्तमम् ।

स सर्वविद्भजति मां सर्वभावेन भारत ॥                 १९

पुरूषोत्तम मी‚ हे जो जाणी नि:शंकपणे‚ धनंजया

सर्वज्ञानी होउनि मजसि भजे भक्तिने पूर्णतया                  १९

इति गुह्यतमं शास्त्रमिदमुक्तं मयानघ ।

एतद्बुद्ध्वा बुद्धिमान्स्यात्कृतकृत्यश्च भारत ॥       २०

गुपितामधले गुपीत ऐसे शास्त्र तुला जे कथिले मी

ते समजुन घेण्याने होइल कृतकृत्य बुध्दिमंतही              २०

इति श्रीमद्भगवद्गीतासु उपनिषत्सु

ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुन संवादे

पुरुषोत्तमयोगो नाम पञ्चदशोऽध्यायः ॥

अशा प्रकारे येथे श्रीमद्भगवद्गीतेच्या उपनिषदातील

ब्रह्मविद्यायोगशास्त्रामधील कृष्णार्जुनसंवादापैकी

                                        पुरुषोत्तमयोग नावाचा पंधरावा अध्याय पूर्ण झाला