अथ श्रीमद्भगवद्गीतासु उपनिषत्सु
ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे
गुणत्रयविभागयोगो नाम चतुर्दशोऽध्यायः
इथे सुरू होतो श्रीमद्भगवद्गीतेच्या उपनिषदातील
ब्रह्मविद्यायोगशास्त्रामधील कृष्णार्जुनसंवादापैकी
गुणत्रयविभागयोग नावाचा चौदावा
अध्याय
श्रीभगवानुवाच ।
परं भूयः प्रवक्ष्यामि ज्ञानानां ज्ञानमुत्तमम् ।
यज्ज्ञात्वा मुनयः सर्वे परां सिद्धिमितो गताः ॥ १
उत्तमातले उत्तम
ऐसे ज्ञान सांगतो पुन: तुला
जे मिळता
किति मुनिवर गेले परमसिध्दिच्या
मोक्षाला १
इदं ज्ञानमुपाश्रित्य मम साधर्म्यमागताः ।
सर्गेऽपि नोपजायन्ते प्रलये न व्यथन्ति च ॥ २
या ज्ञानाचे
सहाय्य घेउन मजसि पावती
तादात्म्य
जन्ममृत्युच्या चक्रामधुनी विमुक्त
होती‚ धनंजय २
मम योनिर्महद् ब्रह्म तस्मिन्गर्भं दधाम्यहम् ।
सम्भवः सर्वभूतानां ततो भवति भारत ॥ ३
महाब्रह्म
ही माझी योनी‚ गर्भ ठेवितो मी
तीत
आणि भारता‚ जन्मा येर्इ
त्यातुन हे सारे जगत ३
सर्वयोनिषु कौन्तेय मूर्तयः सम्भवन्ति याः ।
तासां ब्रह्म महद्योनिरहं बीजप्रदः पिता ॥ ४
कौंतेया‚ साऱ्या योनींतुन
जन्माला येती जीव
महाब्रह्म
योनींची योनी आणि मजकडे
पितृत्व ४
सत्त्वं रजस्तम इति गुणाः प्रकृतिसम्भवाः ।
निबध्नन्ति महाबाहो देहे देहिनमव्ययम् ॥ ५
प्रकृतीतल्या सत्व-रजो-तम या त्रिगुणांच्या
संगाने
देहामधल्या जीवांवरती‚ पार्था‚ पडती नियंत्रणे ५
तत्र सत्त्वं निर्मलत्वात्प्रकाशकमनामयम् ।
सुखसङ्गेन बध्नाति ज्ञानसङ्गेन चानघ ॥ ६
निर्मल अन्
निर्दोष सत्व देर्इ प्रकाश
त्या जीवाना
सौख्यबंधने‚ ज्ञानबंधने पडती
रे निष्पापमना ६
रजो रागात्मकं विद्धि तृष्णासङ्गसमुद्भवम् ।
तन्निबध्नाति कौन्तेय कर्मसङ्गेन देहिनम् ॥ ७
प्रीतीमधुनी रजोगुणाची
उत्पत्ति असे‚ धनंजया‚
आकांक्षा अन् आसक्तीने बांधि जिवा तो‚ कौंतेया ७
तमस्त्वज्ञानजं विद्धि मोहनं सर्वदेहिनाम् ।
प्रमादालस्यनिद्राभिस्तन्निबध्नाति भारत ॥ ८
अज्ञानातुन तम
जन्मे जो पाडि
जिवाला मोहात
तसेच आळस‚ निद्रा‚ आणिक प्रमाद यांच्या
बंधात ८
सत्त्वं सुखे सञ्जयति रजः कर्मणि भारत ।
ज्ञानमावृत्य तु तमः प्रमादे सञ्जयत्युत ॥ ९
सत्व सुखाने‚ रज कर्माने‚ तसेच
तम अज्ञानातुन
प्रमाद करण्या
भाग पाडिती जीवाला‚ कुंतिनंदन ९
रजस्तमश्चाभिभूय सत्त्वं भवति भारत ।
रजः सत्त्वं तमश्चैव तमः सत्त्वं रजस्तथा ॥ १०
तम नि
रजाच्या पाडावाने सत्व
कधी वरचढ होते‚
कधि तमसत्वावर
रज आरूढ‚ रजसत्वावर तमहि
तसे
१०
सर्वद्वारेषु देहेऽस्मिन्प्रकाश उपजायते ।
ज्ञानं यदा तदा विद्याद्विवृद्धं सत्त्वमित्युत ॥ ११
सर्व इंद्रियांमधि
ज्ञानाचा प्रकाश निर्मल जधि
येतो
जाण‚ सत्वगुण त्या समयाला
मनात वृध्दिंगत होतो ११
लोभः प्रवृत्तिरारम्भः कर्मणामशमः स्पृहा ।
रजस्येतानि जायन्ते विवृद्धे भरतर्षभ ॥ १२
भरतश्रेष्ठा‚ रजोगुणप्रभावामधि लोभारंभ
असे‚
कर्मकांड प्रिय
बनुनी इच्छा अतृप्तीची वाढ वसे १२
अप्रकाशोऽप्रवृत्तिश्च प्रमादो मोह एव च ।
तमस्येतानि जायन्ते विवृद्धे कुरुनन्दन ॥ १३
तसे तमाने‚ हे कुरूनंदन‚ आळस अंगी
बाणवतो
निष्क्रियता‚ मूर्खता‚ मोह यांच्या आहारी
नर जातो १३
यदा सत्त्वे प्रवृद्धे तु प्रलयं याति देहभृत् ।
तदोत्तमविदां लोकानमलान्प्रतिपद्यते ॥ १४
सात्विकता अंगिकारता
मग जेव्हा होर्इ देहान्त
मनुष्य जातो
निर्मल ऐशा ज्ञानि मुनींच्या
लोकात १४
रजसि प्रलयं गत्वा कर्मसङ्गिषु जायते ।
तथा प्रलीनस्तमसि मूढयोनिषु जायते ॥ १५
रजोगुणातिल मृत्यूनंतर कर्मलिप्तसा जन्म
पुन:
तमातल्या मरणाने
निश्र्चित पशुयोनीमधि ये
जनना १५
कर्मणः सुकृतस्याहुः सात्त्विकं निर्मलं फलम् ।
रजसस्तु फलं दुःखमज्ञानं तमसः फलम् ॥ १६
पुण्यकर्म फल
सत्वामधले विशुध्द असते हे
जाण
रजातले फल
दु:खप्रद
अन तमातले दे अज्ञान १६
सत्त्वात्सञ्जायते ज्ञानं रजसो लोभ एव च ।
प्रमादमोहौ तमसो भवतोऽज्ञानमेव च ॥ १७
सत्वामधुनी ज्ञानोत्पत्ती
येर्इ‚ लोभ रजामधुनी
प्रमाद आणि
मोह तमातुन‚ तसेच अज्ञानहि येर्इ १७
ऊर्ध्वं गच्छन्ति सत्त्वस्था मध्ये तिष्ठन्ति राजसाः ।
जघन्यगुणवृत्तिस्था अधो गच्छन्ति तामसाः ॥ १८
सात्विक पोचे
उच्च स्तरावर‚ राजस खालोखाल वसे
घृणाकारि
गुणवृत्ति तामसा
अधोगतीची वाट असे १८
नान्यं गुणेभ्यः कर्तारं यदा द्रष्टानुपश्यति ।
गुणेभ्यश्च परं वेत्ति मद्भावं सोऽधिगच्छति ॥ १९
त्रिगुणांखेरिज करविता
नसे दुजा कुणी हे
कळे जया
त्या द्रष्टया
सन्निधता माझी निश्चित लाभे‚ धनंजया १९
गुणानेतानतीत्य त्रीन्देही देहसमुद्भवान् ।
जन्ममृत्युजरादुःखैर्विमुक्तोऽमृतमश्नुते ॥ २०
त्रिगुणांच्या पलिकडे
पाहि जो असा देहधारी
भक्त
जरा‚ दु:ख अन्
जननमरण या चक्रातुन होर्इ
मुक्त २०
अर्जुन उवाच ।
कैर्लिङ्गैस्त्रीन्गुणानेतानतीतो भवति प्रभो ।
किमाचारः कथं चैतांस्त्रीन्गुणानतिवर्तते ॥ २१
अर्जुन म्हणाला‚
“देहधारि
हा काय करोनी त्रिगुणाच्या
जार्इ पार‚
कैसे लक्षण‚ कैसे वर्तन‚ त्याचे कथि
मज‚ मुरलिधर” २१
श्रीभगवानुवाच ।
प्रकाशं च प्रवृत्तिं च मोहमेव च पाण्डव ।
न द्वेष्टि सम्प्रवृत्तानि न निवृत्तानि काङ्क्षति ॥ २२
श्री भगवान
म्हणाले‚
“ज्या
मनुजाला प्राप्त असे फळ सत्व‚ रज‚ नि तम त्रिगुणांचे
ना अव्हेरी‚ ना त्यांस्तव
झुरी‚ हे वैशिष्टय असे
त्याचे २२
उदासीनवदासीनो गुणैर्यो न विचाल्यते ।
गुणा वर्तन्त इत्येवं योऽवतिष्ठति नेङ्गते ॥ २३
उदासीन त्रिगुणांप्रत
राही‚ होर्इ न
विचलित त्यांपायी
स्वीकारूनि अस्तित्व
तयांचे अलिप्त त्यांपासुन राही २३
समदुःखसुखः स्वस्थः समलोष्टाश्मकाञ्चनः ।
तुल्यप्रियाप्रियो धीरस्तुल्यनिन्दात्मसंस्तुतिः ॥ २४
सुख-दु:ख
तसे प्रिय-अप्रिय
वा स्तुति-निंदा‚ माती-सोने
समान मानी
ही सारी अन् स्वस्थ
राही तो धैर्याने २४
मानापमानयोस्तुल्यस्तुल्यो मित्रारिपक्षयोः ।
सर्वारम्भपरित्यागी गुणातीतः स उच्यते ॥ २५
तसेच मान‚ अपमान आणखी
शत्रु‚ मित्र या
दोन्हीत
भेद न
मानी कर्मयोगी जो
त्याला म्हणति गुणातीत २५
मां च योऽव्यभिचारेण भक्तियोगेन सेवते ।
स गुणान्समतीत्यैतान्ब्रह्मभूयाय कल्पते ॥ २६
एकनिष्ठ राहुनि
माझ्याशी करि मम सेवा
भक्तीने
अशा गुणातीतास
लाभते ब्रह्मपदी
स्थायिक होणे २६
ब्रह्मणो हि प्रतिष्ठाहममृतस्याव्ययस्य च ।
शाश्वतस्य च धर्मस्य सुखस्यैकान्तिकस्य च ॥ २७
अमर्त्य‚ अव्यय ब्रह्माचे, भारता‚ अखेरीचे सदन
शाश्वत धर्माचे‚ सुखपरमावधिचे‚ मी आश्रयस्थान” २७
इति श्रीमद्भगवद्गीतासु उपनिषत्सु
ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे
गुणत्रयविभागयोगो नाम चतुर्दशोऽध्यायः ॥
अशा प्रकारे येथे श्रीमद्भगवद्गीतेच्या उपनिषदातील
ब्रह्मविद्यायोगशास्त्रामधील कृष्णार्जुनसंवादापैकी
गुणत्रयविभागयोग नावाचा चौदावा अध्याय
पूर्ण झाला
**********
