अथ श्रीमद्भगवद्गीतासु उपनिषत्सु
ब्रह्मविद्यायां
योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे
राजविद्याराजगुह्ययोगो
नाम नवमोऽध्यायः ॥
इथे सुरू होतो श्रीमद्भगवद्गीतेच्या उपनिषदातील
ब्रह्मविद्यायोगशास्त्रामधील कृष्णार्जुनसंवादापैकी
राजविद्याराजगुह्ययोग
नावाचा नववा अध्याय
श्रीभगवानुवाच ।
इदं तु ते गुह्यतमं प्रवक्ष्याम्यनसूयवे
।
ज्ञानं विज्ञानसहितं यज्ज्ञात्वा
मोक्ष्यसेऽशुभात् ॥ १
श्री भगवान म्हणाले,
निष्कपटी तू म्हणुन तुला हे गुह्यज्ञान देतो
जे जाणुन घेता अशुभातुन मुक्तिलाभ होतो १
राजविद्या राजगुह्यं पवित्रमिदमुत्तमम्
।
प्रत्यक्षावगमं धर्म्यं सुसुखं
कर्तुमव्ययम् ॥ २
जे गुह्य अति अन् श्रेष्ठ असे साऱ्या विद्यांमधी
पवित्र, उद्बोधक, सोपे अन् उचित धर्मामधी २
अश्रद्धानाः पुरुषा धर्मस्यास्य परन्तप
।
अप्राप्य मां निवर्तन्ते
मृत्युसंसारवर्त्मनि ॥ ३
यावर नाही श्रध्दा ज्यांची असे पुरूष, पार्था
मला न मिळता पुन: भोगिती जन्ममृत्युगर्ता ३
मया ततमिदं सर्वं जगदव्यक्तमूर्तिना ।
मत्स्थानि सर्वभूतानि न चाहं
तेष्ववस्थितः ॥ ४
अदृष्यपणे व्यापुनि आहे मी सारे जगत
माझ्या ठायी प्राणिमात्र पण मी नच त्यांच्यात ४
न च मत्स्थानि भूतानि पश्य मे
योगमैश्वरम् ।
भूतभृन्न च भूतस्थो ममात्मा भूतभावनः ॥ ५
असे असुनिही माझ्यामध्ये प्राणिजात नसती
पहा ईश्र्वरी करणि, करी मी जरि त्यांची निर्मिती ५
यथाकाशस्थितो नित्यं वायुः सर्वत्रगो
महान् ।
तथा सर्वाणि भूतानि मत्स्थानीत्युपधारय
॥ ६
सर्व दिशांना वाही वारा राहुनि आकाशात
तशी समज तू, जीवसृष्टि ही माझ्यामधि स्थापित ६
सर्वभूतानि कौन्तेय प्रकृतिं यान्ति
मामिकाम् ।
कल्पक्षये पुनस्तानि कल्पादौ
विसृजाम्यहम् ॥ ७
कल्पांती हे सर्व जीव माझ्यांत विलिन होती
नवकल्पारंभी मी त्यांची करी पुन्हा निर्मिती ७
प्रकृतिं स्वामवष्टभ्य विसृजामि पुनः
पुनः ।
भूतग्राममिमं कृत्स्नमवशं
प्रकृतेर्वशात् ॥ ८
प्रकृतीस अनुसरून जाहले जे जे परतंत्र
पुन:पुन्हा निर्माण करी मी असे भूतमात्र ८
न च मां तानि कर्माणि निबध्नन्ति धनञ्जय
।
उदासीनवदासीनमसक्तं तेषु कर्मसु ॥ ९
हे जे माझे कर्म, मी करी उदासीनतेने
म्हणून ना मज बंधक होते ते सर्वार्थाने ९
मयाध्यक्षेण प्रकृतिः सूयते सचराचरम् ।
हेतुनानेन कौन्तेय जगद्विपरिवर्तते ॥ १०
माझ्या नजरेखाली करते प्रकृति ही निर्मिती
याच कारणाने जगताला पार्था, येते गती १०
अवजानन्ति मां मूढा मानुषीं
तनुमाश्रितम् ।
परं भावमजानन्तो मम भूतमहेश्वरम् ॥ ११
मनुष्यदेहामधि पाहुनि मज मूढ न ओळखती
परमेश्र्वर जगताचा मी या सत्या ना जाणती ११
मोघाशा मोघकर्माणो मोघज्ञाना विचेतसः ।
राक्षसीमासुरीं चैव प्रकृतिं मोहिनीं
श्रिताः ॥ १२
कर्म, ज्ञान, मन तसेच आशा हो निष्फळ त्यांच्या
जे मोहाने जाति आहारी असुरी वृत्तीच्या १२
महात्मानस्तु मां पार्थ दैवीं
प्रकृतिमाश्रिताः ।
भजन्त्यनन्यमनसो ज्ञात्वा भूतादिमव्ययम्
॥ १३
पवित्र वृत्ती धारण करती जे महानुभाव
भजती मजला अनन्यभावे जाणुनि अधिदेव १३
सततं कीर्तयन्तो मां यतन्तश्च दृढव्रताः
।
नमस्यन्तश्च मां भक्त्या नित्ययुक्ता
उपासते ॥ १४
निश्र्चयपूर्वक सदैव करती माझे संकीर्तन
योगाचरणी होउन करती भक्तीने वंदन १४
ज्ञानयज्ञेन चाप्यन्ये यजन्तो मामुपासते
।
एकत्वेन पृथक्त्वेन बहुधा विश्वतोमुखम्
॥ १५
तसे इतरही यज्ञ करूनि वा विविध अन्य रीती
एकत्रित वा अलगपणे मम उपासना करती १५
अहं क्रतुरहं यज्ञः स्वधाहमहमौषधम् ।
मन्त्रोऽहमहमेवाज्यमहमग्निरहं हुतम् ॥ १६
मी यज्ञ, तसा मंत्र मीच, मी अग्नि, घृत मीच
मी समिधा, अन् तर्पणही मी, औषधही मीच १६
पिताहमस्य जगतो माता धाता पितामहः ।
वेद्यं पवित्रमोङ्कार ऋक्साम यजुरेव च ॥
१७
जगताचा आधार, पिता अन् माताही मीच
मीच पितामह, चतुर्वेद मी, ॐकारहि मीच १७
गतिर्भर्ता प्रभुः साक्षी निवासः शरणं
सुहृत् ।
प्रभवः प्रलयः स्थानं निधानं बीजमव्ययम्
॥ १८
मी सर्वप्रभू, सर्वगती, अन् सर्वसाक्षी, भर्ता
शरणसखा मी, उगम स्थिती मी, मी निर्गमकर्ता १८
तपाम्यहमहं वर्षं निगृह्णाम्युत्सृजामि
च ।
अमृतं चैव मृत्युश्च सदसच्चाहमर्जुन ॥ १९
मीच आवरी अथवा सोडी उन्हा पावसाला
अमृत अन् मृत्यू दोन्ही मी भल्या वाइटाला १९
त्रैविद्या मां सोमपाः पूतपापा
यज्ञैरिष्ट्वा स्वर्गतिं प्रार्थयन्ते ।
ते पुण्यमासाद्य सुरेन्द्रलोक-
मश्नन्ति दिव्यान्दिवि देवभोगान् ॥ २०
साम, यजु, ऋक् या वेदांतिल कर्मे आचरुनी
माझी पूजा करिती स्वर्लोकाचि आस धरुनी
ते पुण्यात्मे देवेंद्राच्या
स्वर्लोकी जाती
अन् केवळ देवांस प्राप्य जे भोग तेहि घेती २०
ते तं भुक्त्वा स्वर्गलोकं विशालं
क्षीणे पुण्ये मर्त्यलोकं विशन्ति ।
एवं त्रयीधर्ममनुप्रपन्ना
गतागतं कामकामा लभन्ते ॥ २१
स्वर्गाच्या उपाभोगानंतर जसे सरे पुण्य
मर्त्यलोकि मग जन्म घ्यावया
हो पुनरागमन
अशा प्रकारे वेदत्रयीतिल कर्में करणाऱ्या
करावया लागती स्वर्ग−भू अशा कितिक वाऱ्या २१
अनन्याश्चिन्तयन्तो मां ये जनाः
पर्युपासते ।
तेषां नित्याभियुक्तानां योगक्षेमं
वहाम्यहम् ॥ २२
अनन्यभावे चिंतन माझे करूनी मज भजती
त्यांच्या निर्वाहाची देतो, पार्था मी शाश्र्वती २२
येऽप्यन्यदेवता भक्ता यजन्ते
श्रद्धयान्विताः ।
तेऽपि मामेव कौन्तेय
यजन्त्यविधिपूर्वकम् ॥ २३
दुसऱ्या देवांवरच्या श्रध्देने करती यजन
विधिवत् ना तरि पर्यायाने करती मम पूजन २३
अहं हि सर्वयज्ञानां भोक्ता च प्रभुरेव
च ।
न तु मामभिजानन्ति तत्त्वेनातश्च्यवन्ति
ते ॥ २४
कारण साऱ्या यज्ञांचा मी स्वामी अधिदैवत
मजविषयी अनभिज्ञ म्हणुनी ते असती मार्गच्युत २४
यान्ति देवव्रता देवान्पितृन्यान्ति
पितृव्रताः ।
भूतानि यान्ति भूतेज्या यान्ति
मद्याजिनोऽपि माम् ॥ २५
देवव्रती देवांस, तसे पितृव्रती पितरांस
जे ज्यांशी प्रामाणिक, मिळती जाउनिया त्यास
अवलंबुन आहे हे ज्याच्या त्याच्या श्रध्देवरती
माझ्यावर निष्ठा ज्यांची ते मज येउनि मिळती २५
पत्रं पुष्पं फलं तोयं यो मे भक्त्या
प्रयच्छति ।
तदहं भक्त्युपहृतमश्नामि प्रयतात्मनः ॥ २६
पान, फूल, फळ, वा केवळ जल करती मज अर्पण
निष्ठापूर्वक, ते प्रेमाने मी करतो ग्रहण २६
यत्करोषि यदश्नासि यज्जुहोषि ददासि यत्
।
यत्तपस्यसि कौन्तेय तत्कुरुष्व मदर्पणम्
॥ २७
कौंतेया, जे भक्षण करिशी, हवन, दान करिशी
सारे काही मज अर्पण कर जे जे आचरशी २७
शुभाशुभफलैरेवं मोक्ष्यसे कर्मबन्धनैः ।
संन्यासयोगयुक्तात्मा विमुक्तो
मामुपैष्यसि ॥ २८
कर्माचे परिणाम शुभाशुभ जे असतिल काही
मुक्त होउनि त्या सर्वांतुन मिळशिल मज ठायी २८
समोऽहं सर्वभूतेषु न मे द्वेष्योऽस्ति न
प्रियः ।
ये भजन्ति तु मां भक्त्या मयि ते तेषु
चाप्यहम् ॥ २९
मज सारे सारखे, कुणि नसे प्रिय वा अप्रिय
भक्त आणखी माझ्यामध्ये नसे अंतराय २९
अपि चेत्सुदुराचारो भजते मामनन्यभाक् ।
साधुरेव स मन्तव्यः सम्यग्व्यवसितो हि
सः ॥ ३०
दुराचारी जरि भक्त, मानि मी साधूसम त्यास
कारण त्याचे भक्तिमधि मन स्थिर असते खास ३०
क्षिप्रं भवति धर्मात्मा शश्वच्छान्तिं
निगच्छति ।
कौन्तेय प्रतिजानीहि न मे भक्तः
प्रणश्यति ॥ ३१
शीघ्र मिळे धर्मात्मापद त्या शांतीही शाश्र्वत
कौंतेया, मम भक्त कदापी नसे
नाशवंत ३१
मां हि पार्थ व्यपाश्रित्य येऽपि स्युः
पापयोनयः ।
स्त्रियो वैश्यास्तथा शूद्रास्तेऽपि
यान्ति परां गतिम् ॥ ३२
किं पुनर्ब्राह्मणाः पुण्या भक्ता राजर्षयस्तथा ।
अनित्यमसुखं लोकमिमं प्राप्य भजस्व माम् ॥ ३३
अनित्यमसुखं लोकमिमं प्राप्य भजस्व माम् ॥ ३३
सत्वशील, ब्राह्मण वा राजर्षी
जे क्षत्रीय
पुण्यवंत मम भक्तीने जे ते तर नि:संशय,
ममाश्रयाने नारी वा नर, वैश्य, शूद्रयोनी
हे देखिल चिरशांति मिळवती, पार्था घे ध्यानी ३२
वास्तव्य तुझे, म्हणुनि अर्जुना, हो माझा भक्त ३३
मन्मना भव मद्भक्तो मद्याजी मां
नमस्कुरु ।
मामेवैष्यसि युक्त्वैवमात्मानं
मत्परायणः ॥ ३४
भक्तीपूर्वक मनात स्मरूनी कर मजला नमन
या मार्गाने येशिल मजप्रत, हे कुंतीनंदन ३४
इति श्रीमद्भगवद्गीतासु उपनिषत्सु
ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे
श्रीकृष्णार्जुनसंवादे
राजविद्याराजगुह्ययोगो नाम नवमोऽध्यायः
॥
अशा प्रकारे येथे श्रीमद्भगवद्गीतेच्या उपनिषदातील
ब्रह्मविद्यायोगशास्त्रामधील कृष्णार्जुनसंवादापैकी
राजविद्याराजगुह्ययोग नावाचा नववा अध्याय पूर्ण झाला.
**********
फारच छान शब्दरचना झाली आहे. ३२ व ३३ व्या श्लोकाच्या भावानुवादात काही पुढे मागे झाल्यासारखे वाटते आहे. अशा वेळी दोन संस्कृत श्लोक एकत्र आणि नंतर त्यांचा एकत्र भावानुवाद दिला तर उत्तम होईल.
उत्तर द्याहटवासुभाष फडके
सुभाषजी,
हटवासप्रेम नमस्कार.
मूळ संस्कृत संहितेतील तेहतिसाव्या श्लोकाचा पहिला चरण हा अधांतरी सोडल्यासारखा आहे. तो आणि दुसरा चरण यांमध्ये काही सुसंगती दिसत नाही. तशी सुसंगती हा पहिला चरण आणि बत्तिसावा श्लोक यांमध्ये आढळून येते. म्हणून अनुवाद करताना अशी सांगड घालण्याची कसरत केली. आपण सुचवलेला दोन श्लोक एकत्र देण्याचा पर्याय मला खूप आवडून स्वीकारार्ह वाटला. तेव्हा त्याप्रमाणे बदल केला आहे. त्यासाठी मी आपला अत्यंत आभारी आहे. असाच लोभ असू द्यावा ही विनंती.
-मुकुंद कर्णिक